In dit voorjaar hebben de studenten van BSN tijdens de bijeenkomst Bedrijfsethiek en Ethisch Leiderschap een morele audit gemaakt van hun eigen organisatie. Het bleek dat eigenlijk iedere organisatie wordt geconfronteerd met serieuze ethische dilemma’s en vraagstukken. Het niet juist hanteren daarvan kan leiden tot economische schade voor de organisatie of voor ingrijpende persoonlijke gevolgen voor de manager. Daarmee wordt het belang van moreel riskmanagement onderstreept. In deze blog komen meerdere voorbeelden van ethische kwesties aan bod. Vervolgens gaat het over het van belang van ethisch leiderschap. We sluiten af met enkele opmerkingen over ethisch leiderschap.
Jan de Leeuw, MBA-docent Bedrijfsethiek en Ethisch Leiderschap
Inleiding van ethisch leiderschap
Ethisch leiderschap is een hot item in het bedrijfsleven. Zo was er recent de rechterlijke uitspraak over Shell en het klimaatakkoord van Parijs. Veel verontwaardiging was er over bonussen bij Booking.com terwijl het bedrijf forse coronasteun had gekregen van de Nederlandse overheid. De mondkapjesdeal van Sywert van Lienden is wellicht nu al een klassieker als het gaat om ethiek en marketingcommunicatie.
Ethische risico’s voor organisaties en managers
Bedrijven lopen allerlei ethische risico’s. Een beroemd voorbeeld is het Amerikaanse bedrijf Arthur Andersen LLP, één van de oudste en meest gerenommeerde accountantskantoren van de Verenigde Staten. Het behoorde samen met KPMG, Deloitte & Touche, PricewaterhouseCoopers en Ernst & Young tot de Big Five: de vijf grootste accountantskantoren ter wereld. Het bedrijf kwam in 2002 in opspraak als accountant van de Amerikaanse energiegigant Enron. Dat bedrijf manipuleerde haar cijfers en Arthur Andersen gaf een goedkeurende verklaring af voor de jaarrekening van Enron. Later bleek ook dat een aantal documenten vernietigd was. Enron ging ten onder, maar ook het accountantsbedrijf. Tienduizenden mensen verloren hun baan.
In 2020 kreeg tennisbond KNLTB een boete van een half miljoen euro van de NMA, de mededingingsautoriteit. De reden: het verstrekken van persoonsgegevens aan twee commerciële partners.
Recent werd bekend dat mediapersonality Sywert van Lienden miljoenen heeft verdiend met zijn bedrijf aan de handel in mondkapjes, terwijl hij deed voorkomen alsof de zaken gedaan werden ‘om niet’, door zijn not for profit-organisatie Stichting Hulptroepen Alliantie. De persoonlijke reputatie van Van Lienden heeft door deze affaire enorme schade opgelopen.
Ethische risico’s zijn verbonden aan alle kernprocessen van de organisatie: productie, dienstverlening, HRM, marketing, marketingcommunicatie, etc. Gaat het fout, dan kan het heel veel geld kosten, reputaties schaden, tot aansprakelijkheid leiden voor schade, vervolging door justitie en zelfs de ondergang van de organisatie betekenen, zoals Enron en Arthur Andersen meemaakten.
Beter is te voorkomen dat dit soort zaken gebeuren. Dat betekent dat je ‘preventief’ moet managen, ethisch leiderschap tonen: zodanige structuren bouwen in je organisatie dat je onethisch gedrag vermijdt.
Ethische verantwoordelijkheid formaliseren vorm van ethisch leiderschap
Een organisatie kan haar verantwoordelijkheid formaliseren door deze tot uitdrukking te brengen in de missie en visie van de organisatie. Een ander belangrijk document is een gedragscode. Dat is een code die de verantwoordelijkheden van de organisatie jegens belanghebbenden (stakeholders) beschrijft, samen met de belangrijkste waarden, normen en regels die voor managers en medewerkers gelden. Deze documenten maken duidelijk welk gedrag er van medewerkers wordt verwacht.
Bedrijven kunnen ook een Compliance Officer aanstellen: een medewerker die zich exclusief bezighoudt met controle en naleving van wet- en regelgeving. Sommige grote bedrijven hebben een complete Compliance-afdeling. Het begrip Compliance betekent dat een persoon of organisatie in overeenstemming hoort te werken in overeenstemming met wettelijke regels en vormen van (ethische) zelfregulering door de organisatie.
Goed voorbeeld van ethisch leiderschap doet goed volgen
Voor de creatie van een integere organisatiecultuur is het belangrijk dat het management voorbeeldgedrag in ethisch leiderschap toont. Medewerkers zijn geneigd zich te spiegelen aan de gepraktiseerde waarden en normen van de leiding. Ze dragen deze zelf ook weer uit. Een verantwoorde attitude van de medewerkers begint bij de top. “Goed voorbeeld doet goed volgen”. Een leidinggevende die grote betrokkenheid toont bij zaken als verantwoordelijkheid, gezondheid, veiligheid, welzijn en duurzaamheid, en dit ook praktiseert, creëert een positieve ethische toonzetting door de gehele organisatie.
Ethisch verantwoord gedrag wordt ook gestimuleerd door vormen van bekrachtiging. Aan de ene kant kan het gaan om beloning, zoals promotie, salarisverhoging en status. Aan de andere kant zijn er sancties zoals een waarschuwing, berisping, degradatie, tijdelijke opschorting van werkzaamheden, ontslag, vergoeding van ontstane schade en gerechtelijke vervolging. Al deze vormen van bekrachtiging ondersteunen een positieve ethische cultuur in de organisatie.
HRM en cultuurmanagement
Uiteindelijk zijn het de medewerkers die handelen namens de organisatie. Zij zijn het die al dan niet moreel risicovolle arrangementen aangaan namens de organisatie. De afdeling HRM kan de ethische kwaliteit van de medewerkers beïnvloeden. Samen met het algemeen management kan zij maatregelen nemen om een positieve ethische cultuur te bevorderen in de organisatie.
Door middel van wervings- en selectieprocedures bepaalt de HRM-afdeling, vaak samen met afdelingsmanagers, wie haar werknemers zijn en wie niet. Als een integere organisatiecultuur prioriteit heeft in het beleid, kunnen ook ethische eigenschappen worden betrokken bij werving en selectie. Zo kan integriteit een kwaliteit zijn in het functieprofiel van de werknemer. Een medewerker hoort loyaal te zijn ten opzichte van zijn organisatie, maar hij hoort ook een antenne te hebben voor de fundamentele belangen van stakeholders. Verder maken ethische vaardigheden de medewerkers competent voor hun functie. Ook dát kan dus een functie-eis zijn in het profiel. Een medewerker dient gevoelig te zijn voor ethische dimensies in zijn werk (ethische sensibiliteit). Hij dient ethische dilemma’s te kunnen herkennen. Bovendien moet hij op een verantwoorde manier, en onderbouwd, ethische beslissingen kunnen nemen. En niet te vergeten: de medewerker dient verder te kijken dan zijn eigen werk: hij hoort verantwoordelijkheid te nemen ten aanzien van zaken die niet omschreven zijn in de taakomschrijving, maar waarvoor hij wel de meest aangewezen persoon is om actie te ondernemen.
Een ander belangrijk instrument dat HRM kan inzetten is training en opleiding van medewerkers op het gebied van ethische kwaliteiten en vaardigheden.
Tot slot
Als manager moet je ethiek dus ‘managen’. Een manager dient over leidinggevende kwaliteiten te beschikken, ook op moreel gebied. Het is dit besef dat mede aan de basis staat van het nieuwe Programma Sustainable Leadership dat Business School Nederland heeft ontwikkeld. Het is het antwoord van BSN op de vraag naar nieuw leiderschap in onze samenleving. Leiderschap dat de organisatie voorgaat in het nemen van verantwoordelijkheid voor de primaire stakeholders, maar ook voor de samenleving en de planeet. Kortom: ethisch leidershap.
Bronnen:
- M. Bovens (1990), Verantwoordelijkheid en organisatie, Tjeenk Willink, Leiden.
- J. de Leeuw & J. Kannekens (2019), Bedrijfsethiek en mvo voor hoger onderwijs, Damon, Budel.
- H. van Luijk (2000), Integer en verantwoord in beroep en bedrijf, Boom, Amsterdam.
- M. Kaptein (2002), De integere manager, Van Gorcum, Assen.
- J. Wempe & K. Melis (1991), Management & Moraal, H.E. Stenfert Kroese, Leiden.
Bekijk het LinkedIn-profiel van docent Jan de Leeuw
Lees of beluister ook: de blogs en podcasts van andere docenten over hun management vakgebied
